Een passe-partout geeft een stijlvolle omlijsting van de beelden die je wilt presenteren. Maar zo’n rand heeft nog andere praktische functies. Bovendien kun je hem eenvoudig zelf maken. Zo doe je dat.
Of je je foto’s nu aan de muur in de woonkamer presenteert of op een openbare locatie exposeert, het kan met of zonder een lijst. Een lijst maakt de foto minder kwetsbaar, en een glas ervoor houdt uv-licht tegen. Met een passe-partout maak je de omlijsting vervolgens helemaal af.
Zo’n passe-partout is in principe een breed frame, een kartonnen rand om de foto – niks meer en niks minder. Maar zijn functie is drieledig. Hij is bedoeld om een kunstwerk te beschermen en om het beeld beter tot zijn recht te laten komen. Maar een passe-partout wordt ook gebruikt om een te kleine foto toch passend te krijgen in een grotere fotolijst. De functionele en esthetische waarde is uiteraard afhankelijk van keuze en smaak.
Foto’s zijn gevoelig voor klimaatfactoren. Temperatuurschommelingen, vochtige ruimtes, condensvorming en koude buitenmuren geven problemen waardoor rimpels en plooien kunnen ontstaan. Bovendien kan ultraviolet licht de foto verkleuren. Het is daarom aan te raden een foto te verstevigen en in te lijsten.
De temperatuur binnen de lijst en achter glas is constanter, en de glasplaat tempert het uv-licht. Ook is het verstandig om een foto te verstevigen met plakkarton voordat je ze inlijst. Door zo’n karton erachter te bevestigen, wordt het opbollen door vocht tegengegaan en voorkom je vouwen en plooien.
Een passe-partout voorkomt dat de ingelijste foto tegen de glasplaat wordt gedrukt. De temperatuur aan de muur schommelt meer dan in het midden van de huiskamer, waardoor er sneller condensvorming kan ontstaan. Een foto die direct tegen het glas ligt, gaat dan aan dat glas kleven en zal daardoor beschadigen. Het plaatsen van een passe-partout creeert een luchtlaag tussen de foto en het glas, en heeft daardoor een beschermende functie. En heb je een kleinere foto die je in een grotere lijst wilt presenteren, dan kan je de ruimte om de foto aanvullen met een passe-partout. Zo blijft deze op zijn plek in de lijst. Je kan er zelfs voor kiezen om meerdere foto’s in één lijst te plaatsen.
Een passe-partout is ondergeschikt aan het onderwerp, het gaat immers om het kunstwerk. De kleur ervan mag dus niet overheersen of de aandacht trekken. Naast zwart zijn vooral lichte of neutrale kleuren in trek, zoals pastelkleuren, ivoor, crème en wit. Maar kleur kan ook als een verbindende factor fungeren tussen de foto en de lijst, uiteraard afhankelijk van je gevoel, stijl en smaak. In sommige gevallen kan juist een krachtige kleur een kunstwerk beter ondersteunen of kan je daarmee een accent leggen. Die kleur staat dan meestal in verband met een kleur in de foto en moet ook aansluiten bij de kleur van de lijst. De kleur van de omgeving is meestal niet relevant, maar ook dat is een gevoel van stijl en smaak.
Sommige fotografen gebruiken de passepartout toe als stijlelement, bijvoorbeeld door de kleur zelf aan te brengen. Als je dat met een kwast of roller doet, kan dat gelijkmatig en egaal. Als je het met bijvoorbeeld een spons aanbrengt, krijg je het juist onregelmatig en vlekkerig, zoals bij het zogenaamde tamponeren. En er is meer variatie mogelijk. Sommige kunstenaars geven de schuine binnenkant van de passe-partout een afwijkende kleur. Andere fotografen brengen accenten aan door lijnen met Oost-Indische inkt te tekenen op het karton. Bij de zogenaamde Franse methode maakt men bijvoorbeeld lijnen evenwijdig aan de uitsnede.
Karton voor een passe-partout is het best gemaakt van houtpulp en soms van lompen. De dikkere soorten van circa 1,4 millimeter zijn in drie lagen geperst, waarvan de bovenlaag is de gekleurde is. De binnenste laag is gemaakt van cellulose en wordt de kern genoemd. Deze is dikker en heeft ook vaak een andere kleur dan de bovenlaag, veelal wit of zwart. Ook zijn er passe-partouts in de vakhandel verkrijgbaar waarbij alle drie de lagen één kleur hebben. Karton met goede kwaliteit wordt aangeduid met termen als zuurvrij of van museumkwaliteit.
De houtpulp is dan chemisch behandeld, waardoor het karton zuiverder en minder vatbaar voor schimmels is. Ook is de buitenkant ervan minder gevoelig voor uv-licht. Dat laatste betekent dat de kleur van de bovenlaag kleurvast is. De onderste kartonlaag maakt contact met de foto. Deze is zuurvrij en tast de foto niet aan.
In de kunstvakhandel wordt een breed palet aan kleuren en aan groottes passe-partouts aangeboden. Je kunt zowel grote vellen karton kopen, die je voor je lijst zelf op maat moet snijden, als vellen die al op een standaardmaat passend bij veel verkochte lijstafmetingen zijn gesneden. Er worden ook passe-partouts aangeboden waarbij al een venster voor de foto is uitgesneden. Daarbij worden wederom standaardmaten aangehouden die passen bij de standaardmaten van de lijsten die worden aangeboden. Voor de buitenmaat is dat bijvoorbeeld 40 x 50 centimeter, voor het venster 28 x 35.
In de kunstvakhandel en op gespecialiseerde websites zijn vele maatvoeringen te verkrijgen. Maar je kan ook terecht bij kringloopwinkels of rommelmarkten. Daar tref je vaak prachtige en bewerkte oude lijsten aan, hoewel die meestal niet voldoen aan de standaardmaten. Om deze passe-partouts passend te maken voor jouw lijst en/of in te lijsten foto moet je dan dus zelf gaan snijden of dit werk uitbesteden aan een lijstenmaker.
In de kunsthandel wordt het karton veelal in grote vellen verkocht, denk aan het A0- en A1-formaat. Dat komt neer op respectievelijk circa 81 bij 120 en 60 bij 81 centimeter. Dat zijn dus zeer grote lappen, die je erg lastig kunt vervoeren. Je mag het karton immers niet oprollen of vouwen. Om het zonder beschadigingen te transporteren ben je dus al snel aangewezen op de auto, het openbaar vervoer of een koerier. Ga je zelf vervoeren, gebruik dan een grote map, zo een waar je ook je portfolio in vervoert. Op de fiets of brommer meenemen is in elk geval een hachelijke klus. Je bevestigt de foto op de passe-partout met tape. De meeste tapesoorten laten lijmresten achter, die weer verkleuringen kunnen geven. Kies daarom voor je passe-partouts altijd voor zuurvrije tape.
Zoals genoteerd, heeft passe-partoutkarton een kern, die ook een kleur heeft. Vaak gaat het om wit karton met een zwarte kern of zwart karton met een witte kern. Met deze variaties kan je het gevoel van diepte versterken in het aanzicht van je foto.
In de kunstvakhandel kan je passe-partouts in zo’n veertig verschillende kleuren aanschaffen. Maar desgewenst kan je er ook voor kiezen om zelf een kleur aan te brengen. Dat doe je dan bijvoorbeeld met kleurvaste water- of acrylverf. In dat geval kies je het best voor een passe-partout met een toplaag in een basiskleur wit of crème. Daar breng je vervolgens met een kwast, roller of spons de gewenste kleur op aan. Ook hier bestaan veel creatieve en soms verrassende manieren voor. Laat je vooral informeren door het personeel van de vakhandel, dat kan je vast veel meer vertellen over de mogelijkheden.
Je kan ook een dubbele of zelfs driedubbele passe-partout maken door deze op elkaar te stapelen. Controleer wel eerst of de diepte van de lijst de gezamenlijke dikte de gestapelde passe-partouts aankan. Er moet voldoende ruimte in de sponning zijn voor het plakkarton, de foto, de passe-partout(s) én de achterwand van de lijst.
Door twee of meer passe-partouts op elkaar te plaatsen versterk je de dieptewerking van het geheel. Als je wilt kan je ook kiezen voor variërende kleuren bij meerdere pass-partoutlagen, hoewel dat je daarin niet moet overdrijven.
Enkele vuistregels zijn er wel voor de keuze van de kleuren. Zo komen aardkleuren goed uit bij natuurlijke foto’s en bij levende voorwerpen. Koelblauwe en grijstinten versterken bij zeegezichten en scheepstaferelen. En groentinten komen beter uit bij werken van natuur en landschap. Zwart en wit wordt vaak gebruikt bij zwart-witfoto’s. Een donkere afbeelding in een lichte lijst-passe-partoutcombinatie lijkt kleiner en omgekeerd.
Het maken en snijden van het passe-partout is een zorgvuldige klus. Goed gereedschap, een grote, schone en opgeruimde tafel en een rustig moment zijn een must. Dit zijn de benodigde gereedschappen:
Gebruik de achterzijde van het passe-partout om de te snijden lijnen af te tekenen, eventueel inclusief de notatie van het exacte aantal millimeters. Allereerst zorg je voor de buitenmaten, dat zijn dus de maten van de lijst. Die teken je af en snijd je met een scherp hobbymes op de snijmat. Gebruik eventueel een winkelhaak om de hoeken kaarsrecht te krijgen.
De foto moet bevestigd kunnen worden. Dat betekent dat het oppervlak van de foto qua breedte en hoogte iets groter moet zijn dan het uitgesneden venster, zorg dus voor overlap. Houd daar rekening mee met het beeldvlak van de foto. Ben je onzeker over de grootte en de te maken uitsnede van het venster, teken dan op de achterzijde eerst met potlood de contouren van foto. Een andere tip is om de foto al bij het afdrukken te voorzien van een witte rand. Daardoor gaat er nauwelijks iets van het beeld verloren en heb je meer speling, of zo je wilt, een foutmarge.
De sneden van het venster moeten steeds in één keer worden gezet. Die snede blijft immers zichtbaar. Neem daarom altijd een ‘te lange’ liniaal, minimaal 60 centimeteer. Je hebt ook een grote, opgeruimde tafel nodig, waarbij bovendien de loopruimte eromheen van belang is. Om de sneden in één keer goed te maken, heb je die ruimte namelijk nodig om te manoeuvreren en om voldoende druk met het mes kunnen zetten. Zet de snede in één keer en laat het mesje niet los.
Mijn ervaring is dat het belangrijk is om ongestoord te kunnen werken. Ook al is het te waarderen dat je huisgenoten belangstelling tonen en komen kijken wat je aan het doen bent, de concentratie bij het meten en het snijden verdient even al je aandacht. En het scheelt irritatie en mogelijk vlekken van de boterham met chocopasta van je jongere huisgenoten als er even niemand in de buurt is.
Ook het venster uitsnijden vereist nauwkeurigheid. Het moet immers over de grootte van de foto heen vallen. Aan alle zijden houd je hiervoor minimaal 3 millimeter aan, dat is voldoende voor het bevestigen. Ook hier teken je aan de achterzijde af. Wees bewust van de schuine stand van het mesje. Als je van achterzijde werkt, waar je ook de lijnen hebt afgete-kend, dan moet je ermee rekening houden dat je in spiegelbeeld moet denken. Als je hier niet bekend mee bent, oefen dan eerst op een stuk karton dat je kan missen.
Neem de maat van de foto en reken vervolgens uit hoe de foto in het midden komt (in de volgende alinea vind je een variatie hierop). Een rekenmachine is daarbij handig. Teken de maatvoering van de foto af op de achterzijde en evenwijdig ten opzichte van de buitenmaat. Een nieuwe lijn teken je minimaal 3 millimeter naar binnen, die ruimte is nodig om de foto te kunnen hechten, de eerder genoemde overlap. Neem nu de passe- partoutliniaal en zet het mesje in de geleider. De snede doe je in één keer goed, zo voorkom je oneffenheden en rafels. Om dezelfde reden moet je ook altijd de hoeken maximaal 3 millimeter verder insnijden, ook bij de aanvang van elke snede. Zorg dat je er recht voor staat en dat je een stevige druk op het mesje kunt uitoefenen.
Eventuele rafels of oneffenheden kun je wegsnijden met een vlijmscherp en dun scheermesje. Of je kunt ze wegvijlen met een polijstvijltje. Helaas blijf je dergelijke onzorgvuldigheden bijna altijd zien. Als je nog overlapruimte over hebt, is het dan ook beter om de snede opnieuw te maken door één of twee millimeter op te schuiven.
Je hoeft de foto niet per se in het midden van de lijst te plaatsen. Je kan haar ook op ongelijke hoogte van de boven- en onderzijde plaatsen. Houd daarbij rekening dat de menselijke visuele waarneming een ‘fundament’ wil zien. Dat ontstaat als de onderzijde hoger is dan de bovenzijde, waardoor ‘de foto niet onderuit zakt’. Maak de onderzijde daarom zo’n 10 procent breder dan de bovenzijde van het passe-partout. Dat geeft een meer harmonieus gevoel, maar het maakt de berekening iets lastiger.
De foto plak je vervolgens met de zuurvrije tape vast aan de achterzijde, eerst met één stripje. Draai het geheel vervolgens voorzichtig om en controleer of de foto naar wens staat in het venster en waterpas is. Is dat het geval, dan breng je de rest van de tape aan. Wanneer je werkt zonder plakkarton, controleer dan zeker of de foto plat op zijn plek zit. Anders kan het beeld alsnog gaan plooien of golven.
Heb je onverhoopt vingerafdrukken op de foto achtergelaten, dan kan je deze wegpoetsen met zachte bijenwas op een prop watten. Die kun je best eerst even over je hand wrijven om de was zacht en warm te maken. Vervolgens wrijf je de foto schoon en poets je na met een schone, zachte doek.
Waarom zou je nu zo ingewikkeld doen als er in de vakhandel kant-en-klare passe-partouts verkrijgbaar zijn? Een reden is dat een foto of lijst niet altijd voldoet aan de standaardmaten.
Het komt nu eenmaal voor dat je bij het afdrukken geen rekening hebt gehouden met de standaarden of je wilde er bewust van afwijken. Je kan een passe-partout in die situaties ook op maat laten maken bij een lijstenmaker, maar dan ben je vaak duurder uit.
Als je zelf besluit te gaan snijden, heb je bovendien veel meer keuzes in kleur en groottes. Oefen eerst op een stukje afvalkarton of een hoek die je hebt overgehouden. Laat je vooral niet uit het veld slaan. Al is het een zorgvuldig klusje, het is ook erg leuk om te doen. En als je de werkwijze eenmaal onder de knie hebt, biedt dat weer extra mogelijkheden v
Schrijf je in op onze nieuwsbrief en ontvang elke woensdag en vrijdag het beste uit de fotografiewereld in je mailbox.
Krijg Shoot Magazine 6 keer per jaar (inclusief 2 extra dikke dubbelnummers) vol inspiratie, tips en fotoplezier rechtstreeks in je brievenbus.
Schrijf je in op onze nieuwsbrief
Ontvang elke woensdag en vrijdag het beste uit de fotografiewereld in je mailbox.
